Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι μέσα από τον κινηματογραφικό φακό

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι ήταν οι πρώτες πολεμικές συγκρούσεις στην Ευρώπη που καλύφθηκαν από νέες μορφές οπτικών μαζικών μέσων.

Πολεμικές ταινίες του σύγχρονου κινηματογράφου, όπως «Η διάσωση του στρατιώτη Ράιαν» και «Ο εχθρός προ των πυλών» είναι γνωστές για τις ρεαλιστικές σκηνές μάχης και δράσης.


Εκείνο που δεν είναι γνωστό είναι ότι οι Βαλκανικοί Πόλεμοι έδωσαν τις πρώτες εικόνες στρατιωτών να επιτίθενται, πυροβολικού να ρίχνει βολές και αμέτρητων ανθρώπινων σωμάτων σκορπισμένων σε πεδία μαχών, οι οποίες στη συνέχεια υιοθετήθηκαν στα κινηματογραφικά έργα με πολεμικό περιεχόμενο.

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι δεν ήταν μόνον οι πρώτες σύγχρονες πολεμικές συγκρούσεις στην Ευρώπη, στο τέλος του 19ου αιώνα, αλλά και οι πρώτοι πόλεμοι που καλύφθηκαν από νέες μορφές οπτικών μαζικών μέσων που μπορούσαν να χρησιμοποιούνται για μαζική εθνική και πολεμική στρατολόγηση και προπαγάνδα.

Η συγκεκριμένη διαπίστωση διατυπώνεται στη μελέτη για το νεωτερισμό των οπτικών μέσων και τους Βαλκανικούς Πολέμους του Καρλ Κάζερ, καθηγητή ιστορίας της νοτιανατολικής Ευρώπης και ιστορικής ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Γκρατς.

Στη μελέτη που παρουσιάστηκε στο διεθνές συνέδριο, με θέμα «Βαλκάνιοι κόσμοι. Οθωμανικό Παρελθόν και Βαλκανικοί Εθνικισμοί», στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας ο κ. Κάζερ αναφέρεται στη θέση που έχουν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι στην ιστορία των οπτικών μέσων των Βαλκανίων.

Στο πρώτο τμήμα της μελέτης γίνεται αναφορά στη σημασία που είχε η πολεμική φωτογραφία στην ιστορία της φωτογραφίας στα Βαλκάνια και τονίζεται ότι η εισαγωγή της φωτογραφίας με τη μορφή της δαγκεροτυπίας το 1839 που προκάλεσε οπτική επανάσταση στο βιομηχανοποιημένο Δυτικό κόσμο δεν είχε την ίδια επίδραση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στις βαλκανικές χώρες που είχαν απελευθερωθεί από την κυριαρχία της έως τις αρχές του 20ου αιώνα.

Ποιοι ήταν οι λόγοι για την καθυστέρηση;

Πρώτον, τα θρησκευτικά εμπόδια, καθώς το Ισλάμ και ο Ιουδαϊσμός απέρριπταν ευρέως την οπτική απεικόνιση με παραπομπή στη Δεύτερη Εντολή της Παλιάς Διαθήκης που μπορεί να ερμηνευθεί ως απαγόρευση της εικονογραφικής παρουσίασης ανθρώπων και ζώων.

Ωστόσο, μόλις δύο χρόνια πριν ο Daguerre παρουσιάσει την κάμερά του, ο πρώτος Οθωμανός σουλτάνος τόλμησε να εκθέσει το πορτρέτο του στο κοινό της Κωνσταντινούπολης. Οι περισσότεροι σουλτάνοι του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου αιώνα δεν είχαν αντιρρήσεις όσον αφορά τη φωτογραφία και εκμεταλλεύθηκαν τον κινηματογράφο για την προβολή τους, όμως για τους μέσους μουσουλμάνους η φωτογραφία δεν ήταν αποδεκτή, όπως και για τους πιστούς του ιουδαϊσμού.

Ο δεύτερος λόγος ήταν οικονομικός, καθώς για την οικονομικά μειονεκτούσα μάζα του ορθόδοξου πληθυσμού η πρόσληψη φωτογράφου για ατομικά πορτρέτα ήταν αδύνατη, όπως φυσικά και η αγορά φωτογραφικής κάμερας.

Μπορεί κάθε χώρα των Βαλκανίων να είχε τον ιδρυτή της φωτογραφίας, η Σερβία τον Αναστάς Γιοβάνοβιτς, η Βουλγαρία τον Αναστάς Καραστογιάνοφ, η Αλβανία τον Πιέτρο Μαρούμπι αλλά ο αριθμός των φωτογραφικών στούντιο ήταν ισχνός και περιορισμένος στις πρωτεύουσες των χωρών, υπογραμμίζεται στη μελέτη του κ. Κάζερ.

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι ήταν οι πρώτοι πόλεμοι στα Βαλκάνια και στην Ευρώπη τους οποίους οι φωτογράφοι της εποχής μπορούσαν να αναπαράγουν σε εφημερίδες. Αυτό το αρχικό στάδιο της φωτοδημοσιογραφίας εγκαινιάστηκε από τους Βαλκανικούς Πολέμους και συνεχίστηκε στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η χρονική διάρκεια ανάμεσα στη φωτογράφηση και τη διανομή της εφημερίδας μπορούσε να συντομευθεί αξιοσημείωτα και είχε ως αποτέλεσμα μία εντελώς νέα ανάγνωση και οπτική αίσθηση.

Οι εμπόλεμες βαλκανικές δυνάμεις και η Οθωμανική Αυτοκρατορία κάλεσαν ξένους ανταποκριτές και δημοσιογράφους ακόμη και στα μέτωπα του πολέμου για να διαδώσουν τη βία και τα δεινά του άμαχου πληθυσμού.

Δημιουργοί των φωτογραφιών των Βαλκανικών Πολέμων ήταν εγχώριοι επαγγελματίες και ερασιτέχνες φωτογράφοι που υπηρετούσαν σε διάφορες στρατιωτικές μονάδες και ξένοι ανταποκριτές.

Η Ανώτατη Διοίκηση προσέλαβε μάλιστα τον 27χρονο Ρίστα Μαριάνοβιτς που εκπαιδεύθηκε στη φωτογραφία στο γραφείο της «New York Herald» στο Παρίσι. Φωτογράφησε δραματικές εικόνες από τη στρατολόγηση, την προέλαση και την κατάληψη διάφορων πόλεων που μέχρι τότε ήταν υπό τη διοίκηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Θεωρείται ο πρώτος Σέρβος φωτορεπόρτερ.

Η Ανώτατη Διοίκηση άρχισε στη συνέχεια να παραγγέλνει φωτογραφίες για τα θύματα, τους στρατιώτες και τους αμάχους για προπαγανδιστικούς σκοπούς και να επιβάλει κανόνες στους πολεμικούς φωτογράφους. Αντίγραφο της κάθε φωτογραφίας έπρεπε να κατατίθεται στην Ανώτατη Διοίκηση, απαγορεύθηκαν οι ερασιτέχνες φωτογράφοι, όλες οι στρατιωτικές μονάδες έπρεπε να προσλάβουν τουλάχιστον έναν επαγγελματία φωτογράφο και για τη χρήση της κάμερας έπρεπε να εκδίδεται άδεια.

Η φωτογραφία την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων είχε αποστολή την τεκμηρίωση μαζικών θανάτων και των ομαδικών ταφών και να παρουσιάσει τις εικόνες σε ευρύ κοινό. Σε σύγκριση με προηγούμενες οπτικές τεχνικές τεκμηρίωσης βασισμένες στη ζωγραφική, στη γραφική τέχνη και στην αργή φωτογραφική αναπαραγωγή, η νέα τεχνολογία προσέδωσε στην πολεμική φωτογραφία και στο φωτορεπορτάζ μία εντελώς νέα διάσταση της οπτικής επικοινωνίας.

Το 1895, η πρώτη κινηματογραφική παραγωγή στην Ευρώπη προβλήθηκε στο Παρίσι από τους αδελφούς Λιμιέρ και το 1897 ο Émile Pathé ίδρυσε την πρώτη εταιρεία παραγωγής.

Στη Σόφια, η πρώτη κινηματογραφική αίθουσα άνοιξε το 1908. Οι ταινίες εισάγονταν από τη Γαλλία και τη Γερμανία και η εγχώρια παραγωγή ήταν μικρότερης κλίμακας. Μεταξύ των πρώτων παραγωγών ήταν ο Σπύρος Δημητρακόπουλος στην Αθήνα.

Η νέα οπτική τέχνη και η πολιτική άρχισαν να διαπλέκονται την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων, αναφέρεται στη μελέτη του Καρλ Κάζερ.

Οι κινούμενες εικόνες αποδείχθηκαν χρήσιμες για πολιτικά και στρατιωτικά συμφέροντα. Για πρώτη φορά το σινεμά έγινε το σύγχρονο εργαλείο οπτικής παρέμβασης στην πολιτική και στις διεθνείς σχέσεις.

Την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα σύντομα επίκαιρα για τα γεγονότα σε όλο τον κόσμο άρχισαν να εμφανίζονται στην Ευρώπη

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι έδωσαν εικόνες στρατιωτών να εφορμούν, εικόνες με το πυροβολικό να ρίχνει βολές και αμέτρητα ανθρώπινα σώματα σκορπισμένα σε πεδία των μαχών, οι οποίες αργότερα έγιναν μέρος δημοφιλούς κινηματογραφικής αντίληψης.

Περισσότεροι από 20 εικονολήπτες κινηματογράφησαν τους Βαλκανικούς Πολέμους. Έως το 1913 οι περισσότερες βαλκανικές κυβερνήσεις απαγόρευσαν την κινηματογράφηση από ξένους ανταποκριτές. Το 1914 ο σερβικός στρατός συγκρότησε κινηματογραφικό τμήμα για προπαγανδιστικούς σκοπούς και για τα επίκαιρα. Το ίδιο παράδειγμα ακολούθησαν και οι διοικήσεις της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας.

Εφ' όσον η κινηματογράφηση δεν επιτρεπόταν οι κινηματογραφικές εταιρίες άρχισαν να στήνουν τη δράση που σύντομα έγινε ψευδογεγονός. Στους Βαλκανικούς Πολέμους ένας Δανός εικονολήπτης και ένας Βρετανός αριστοκράτης άργησαν να φθάσουν εγκαίρως σε μία ολέθρια μάχη και αναγκάστηκαν να στήσουν μάχες στην περιοχή.

Οι εικόνες πολέμου προετοίμαζαν επίσης τους πληθυσμούς για τον πόλεμο. Τα χρόνια προς το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ο κινηματογράφος σε όλη τη Ευρώπη συνέβαλε στη δημιουργία εθνικιστικής ατμόσφαιρας και στην προετοιμασία για τις μάχες όχι με τόσες πολλές εικόνες απωλειών, όπως στους Βαλκανικούς Πόλεμους. Ο κινηματογράφος έγινε το κεντρικό μέσο για την εθνικοποίηση των μαζών.

ΑΜΠΕ